آموزش مقدماتی طب اسلامی ایرانی استاد آقاجانی جلسه اول مزاج شناسی کاربردی۱

بسم الله الرحمن الرحیم

مزاج شناسی کاربردی

مزاج در طب اسلامی بعنوان یکی از ارکان این طب میباشد زیرا یکی از تفاوت های طب اسلامی با دیگر مکاتب طبی بحث کل نگر بودن میباشد و  به علت درمانی میپردازد و نه علامت درمانی. شاید یکی از نکاتی که تعداد دارو ها در طب اسلامی در قیاس با دیگر مکاتب طبی بسیار کم است اشاره به این نکته میباشد که درمان در طب اسلامی توجه به علت است و نه علامت.

گرمی و سردی ؛ تری و خشکی

در روایات اسلامی یکی از کلیدی ترین و مهمترین مباحث چهار حالت گرمی،سردی،تری و خشکی می باشد که از مقوّمات اولیه ساختمان سازی بدن و تشکیل طبایع به شمار می رود.

 به دو سند مهّم در این موضوع بسنده می‌کنیم.

1.حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه خطبه اول می فرمایند :

 ثُمَّ جَمَعَ سُبْحَانَهُ مِنْ حَزْنِ الْأَرْضِ وَ سَهْلِهَا وَ عَذْبِهَا وَ سَبَخِهَا تُرْبَةً سَنَّهَا بِالْمَاءِ حَتَّى خَلَصَتْ وَ لَاطَهَا بِالْبَلَّةِ حَتَّى لَزَبَتْ فَجَبَلَ مِنْهَا صُورَةً ذَاتَ أَحْنَاءٍ وَ وُصُولٍ وَ أَعْضَاءٍ وَ فُصُولٍ أَجْمَدَهَا حَتَّى اسْتَمْسَكَتْ وَ أَصْلَدَهَا حَتَّى صَلْصَلَتْ لِوَقْتٍ مَعْدُودٍ وَ أَمَدٍ [أَجَلٍ‏] مَعْلُومٍ ثُمَّ نَفَخَ فِيهَا مِنْ رُوحِهِ- [فَتَمَثَّلَتْ‏] فَمَثُلَتْ إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ يُجِيلُهَا وَ فِكَرٍ يَتَصَرَّفُ بِهَا وَ جَوَارِحَ يَخْتَدِمُهَا وَ أَدَوَاتٍ يُقَلِّبُهَا وَ مَعْرِفَةٍ يَفْرُقُ بِهَا بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ الْأَذْوَاقِ وَ الْمَشَامِّ وَ الْأَلْوَانِ وَ الْأَجْنَاسِ مَعْجُوناً بِطِينَةِ الْأَلْوَانِ الْمُخْتَلِفَةِ- 97 وَ الْأَشْبَاهِ الْمُؤْتَلِفَةِ وَ الْأَضْدَادِ الْمُتَعَادِيَةِ وَالْأَخْلَاطِ الْمُتَبَايِنَةِ مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْبَلَّةِ وَ الْجُمُودِ- [وَ الْمَسَاءَةِ وَ السُّرُورِ]نهج البلاغة خطبه 1ص  42

2. قال الصادق عليه السلام: (در جواب طبیب هندی)

دَاوِي ‏الْحَارَّ بِالْبَارِدِ وَ الْبَارِدَ بِالْحَارِّ وَ الرَّطْبَ بِالْيَابِسِ وَ الْيَابِسَ بِالرَّطْبِ وَ أَرُدُّ الْأَمْرَ كُلَّهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَسْتَعْمِلُ مَا قَالَهُ رَسُولُهُ صلی علیه و آله وَ أَعْلَمُ أَنَّ الْمَعِدَةَ بَيْتُ الدَّاءِ وَ الْحِمْيَةَ هِيَ الدَّوَاءُ وَ أُعَوِّدُ الْبَدَنَ مَا اعْتَاد فَقَالَ الْهِنْدِيُّ وَ هَلِ الطِّبُّ إِلَّا هَذَا فَقَالَ الصَّادِقُ عليه السلام أَ فَتَرَانِي عَنْ كُتُبِ الطِّبِّ أَخَذْتُ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَخَذْتُ إِلَّا عَنِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ.

امام صادق علیه السلام در جواب طبیب هندی که شما از طب چه جیزی میدانید؟فرمودند ما مداوا می‌کنیم گرمی را به سردی و سردی را به گرمی؛ رطوبت را به خشکی و خشکی را به رطوبت،وتمام امور را به خدای متعال می‌سپاریم وقانونی را به کارمی‌بندیم که رسول خدا(حضرت محمد صل الله علیه واله) فرمودند که بدانید وآگاه باشید که معده خانه تمام درد هاست و پرهیز بهترین دارواست و بدن را هم تا جایی که عادت پذیر است عادت می‌دهیم(تا مانند درخت بیابان گردد که تحمل بی آبی وگرمای شدید ویا سرماس شدید را دارد نه مانند درخت کنار رودخانه که ضعیف است متحمل بی آبی وگرما وسرمای شدید را ندارد.)طبیب هندی با تعجب گفت آیا طب غیر از این است (شما که کل طب را در پند کلمه خلاصه کردی پس شما از اساتید طب هستید) امام فرمودند آِا عقیده وباورت این است که این علوم را از کتب طب آموخته ام طبیب هندی گفت بله حتما همین است امام فرمودند خیر به خدا قسم این علوم را دریافت نکردم مگر از خداوند سبحان.

در این روایت علاوه بر بیان اصل سردی و گرمی و تری و خشکی به قانون مهّم درمان به ضد یعنی درمان سردی به ضد آن یعنی گرمی و درمان گرمی به ضد آن یعنی سردی و درمان رطوبت به ضد آن یعنی خشکی و ودرمان خشکی به ضد آن یعنی رطوبت اشاره فرموده اند.این مطلب امام صادق علیه السلام  بسیار مهم است و در بسیاری از موارد تنها طبیب حاذق می‌تواند تشخیص این چهار امر را بدهد و داروی ترکیبی ضد آن را بسازد و در بسیاری از موارد بقدری دقیق است که فقط کار امام معصوم است و یکی از جهات اعجاز داروهای ترکیبی اهل بیت علیهم السلام  در تشخیص دقیق همین امر است که به علم الهی آنان برمی‌گردد. 

ارکان اسلامی

ارکان مورد اعتماد انسان عبارتند از:

الف :نور             انسان به واسطه نورمی بیند

ب: آتش             انسان بواسطه آتش می خورد و می آشامد

ج: روح             انسان بواسطه روح مجامعت و حرکت می کند 

د:آب                انسان بواسطه آب طعم ها و غذا را می چشد

در طب سنتی(ایرانی) ارکان را آب، باد، خاک و آتش می دانند و آنها را عناصر اربعه می خوانند و شش امر دیگر بر آن استوار می کنند که عبارتند از: مزاج، خلط، اعضا، ارواح، قوا و افعال.

 هر چند این چهار امر آب، باد، خاک و آتش در روایات اسلامی نیز جدا جدا و  بعضا  نه به عنوان ارکان آمده اما آنچه در طب ایرانی(سنتی) مطرح است بر مبنای فلسفه یونان و قوانین بطلمیوسی و آیین مجوس است و قابل نقد جدی و مراد آنها غیر از  آنچه در روایات اراده شده می باشد.

خاکی که در آیات و  روایات منشا خلقت انسان قرار گرفته  عنصری نیست بلکه ترکیبی است، چنانچه صریحا در روایت نهج البلاغه مشهود است و طبق روایت امام صادق علیه السلام ارکان نور، آتش، روح، و آب است  و اساسا خاک و باد  نه رکن است  نه طبع است و نه دعامه(ستون).هر چند هر دو در شکل گیری بدن انسان نقش دارند.

متاسفانه اکثر کتب طبی کلام امام صادق علیه السلام را نادیده گرفته و در همان صفحه اول کتاب خود به ارکان بودن آب، باد، خاک و آتش تصریح می کنند.