معرفی کتاب حلیه المتقین
بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از کتاب‌های ارزشمند درزمینه‌ی آداب و سنن زندگی به سبک اسلامی کتاب حلیه‌المتقین است. این کتاب تألیف محمدباقر مجلسی ملقب به علامه مجلسی یا مجلسی دوم از علمای مشهور در قرن 11 هجری قمری است.
ایشان در سال 1037 هجری قمری در شهر اصفهان متولد شد. پدر ایشان محمدتقی مجلسی از اشخاص سرشناس عصر خود و از شاگردان شیخ بهایی بود.
علامه محمدباقر در محضر استادانی همچون ملاصدرا، شیخ حر عاملی و پدر خویش در شهر اصفهان به تحصیل پرداخت و کتاب‌های بسیاری نوشت که از مهم‌ترین آن‌ها کتب بحارالانوار که در 110 جلد به تألیف درآمده است می‌توان اشاره کرد. او در سال 1110 در سن 73 سالگی دعوت حق را لبیک گفت و به دیار باقی شتافت .
معروف‌ترین و مشهورترین اثر علامه مجلسی
این کتاب را شاید بتوان معروف‌ترین و مألوف‌ترین کتاب فارسی علامه مجلسی دانست که در آن ضمن پرداختن به آداب و سنن و اخلاق، مسیر تکامل یک انسان مو من از طریق توسل جستن به آداب و اخلاق اسلامی موردتوجه واقع‌شده است.
کتابی جامع و مفصل در بیان آداب اسلامی
ازجمله ویژگی‌های برجسته این کتاب می‌توان به جامعیت آن اشاره کرد که در طول این اثر مجموعه مطالب بسیار متنوع و مفصلی در حوزه‌های مختلف و با ریزبینی‌ها و دقت نظرهای خیره‌کننده علامه، آن‌هم با یک نظم و نسق قابل‌توجه و ادبیات و بیان فاخر قابل‌تأمل به مخاطب عرضه‌شده است.
تاریخ گواهی می‌دهد که این کتاب در ۲۶ ذیحجه سال ۱۰۸۱ (قمری) نوشته‌شده و موضوع آن‌هم اخلاق و آداب و سنن اسلامی است.
چهارده باب برای ورود به بهشت برین
موضوعی که در ساختارهای مختلف و عناوین گوناگون و متنوعی، به‌وسیله مؤلف و محقق برجسته‌ای همچون علامه مجلسی از منابع مختلف شیعی گردآمده و در ۱۴ باب تنظیم و تدوین گشته است.
نویسنده کتاب خویش را بابیانی ادیبانه و مسجع و مطنطن آغاز می‌کند و با شیوه و اسلوبی که مأنوس علمای سلف است به بحث ورود پیدا می‌کند و انگیزه خود را از تألیف و تحقیق این اثر بیان می‌نماید.
نمونه از نثر فاخر و بیان زیبای علامه
سخن آغازین این کتاب که به‌عنوان مقدمه‌ای در اول آن آمده با این عبارات شروع می‌شود:
چنين گويد احقرتراب اقدام مؤمنین و خادم طلبه علوم ائمه طاهرين محمدباقر بن محمدتقی حَشَرَهُ اللّه مَعَ مَواليهِ الْمطهَرينَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِم اجْمَعين كه چون عمده امتياز بنى نوع انسان از ساير انواع حيوان بتخلق باخلاق حسنه و تَزَيُّن بآداب مستحسنه است و بمقتضاى حديث شريف نبوى صلوات اللّه عليه وآله : بُعِثْتُ لاُتَمِمَ مَكارِمَ الاْخْلاق تمامى آداب پسنديده و جميع اخلاق حميده در شرع انور و دين اطهر آن حضرت ظاهر و مبين گرديده و چون مختصرى از مكارم اخلاق در كتاب عين‌الحيوة بيان شده بود جمعى از سالكان مسالك سعادت و ناهجان مناهج متابعت اهل بيت رسالت عليهم السلام از اين ذرّه‌ی حقير التماس نمودند كه رساله در بيان محاسن آداب كه از طريقه مستقيمه ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم باسانيد معتبره باين قليل‌البضاعة رسيده باشد، بروجه اختصار تحرير نمايد و بجهت عمومِ نفع، نسبت باهل این ديار مضامين اخبار را در لباس لغت فارسى قريب‌الفهم بجلوه درآورد.
لهذا با ضيق مجال و كثرت اشتغال رعايت حقوق اخوت ايمانى را لازم دانسته و از مقتضاى حديث الدّالُّ عَلَى الْخَيرِ كَفاعِلِهِ اميدوار گرديده اجابت ملتمس ايشان نموده و برچهارده باب و خاتمه مرتب گردانيد.
آنچنان که در متن این مقدمه پیداست، هم به جهت نوع ادبیات متن و قالب بیانی و ساختار واژگانی، از ویژگی‌های قابل تأملی برخوردار است و هم به شرح انگیزه‌ها و زمینه‌های این بحث اشاره دارد.
همچنان که نویسنده عنوان نموده این کتاب دارای چهارده باب است که عناوینش از این شرحند:
آداب جامه و كفش پوشيدن، آداب زيور پوشيدن مردان و زنان، آداب خوردن و آشاميدن، فضيلت تزويج و آداب مجامعت، آداب مسواك كردن، آداب استعمال بوى خوش، آداب حمام رفتن، آداب خواب رفتن و بيدار شدن، آداب حجامت كردن، آداب معاشرت با مردم، آداب حضور در مجالس، آداب ورود به خانه و خروج از آن، آداب پياده رفتن و سوار شدن، آداب سفر.
و بخشی با عنوان خاتمه که دربيان بعضى از «آداب متفرقه و فوايد نافعه» است.
که در هر باب نیز فصول متعدد و متنوعی نیز ذیل همان عنوان باب آمده و شاخه ها و ریزمباحث و فرعیات آن عنوان اصلی مورد توجه و اشاره قرار گرفته است.
باب اول که در بیان آداب جامه و کفش پوشیدن است، خود از دوازده فصل تشکیل یافته است که عبارتند از مواردی همچون فضیلت تجمل و زینت کردن.
در باب دوم به موضوع آداب حلى و زیور پوشیدن مردان و زنان و سرمه کشیدن و درآینه نظرکردن و خضاب کردن اشاره شده است و ذیل دوازده فصل، به موارد مختلف و مباحث این بخش پرداخته شده است که از جمله عبارتند از: فضیلت انگشتر بدست کردن و آداب آن و چیزهایی از این دست.
باب سوم به آداب خوردن و آشامیدن اشاره دارد و در دوازده فصل، به مباحث و فرعیات مهم این حوزه خطیر در زندگی انسان اشاره دارد. فصل اول از باب سوم دربیان ظرف‌هائى که در خوردن و آشامیدن وسایر استعمالات مى توان استعمال نمود و آنچه نهى از آن وارد شده است و در فصل‌های بعدی هم همین مباحث به طور جامع دنبال شده است.
در باب چهارم به موضوع فضیلت تزویج و آداب مجامعت و معاشرت زنان و کیفیف تربیت فرزندان و معاشرت ایشان پرداخت شده است. از جمله عناوین این فصل‌ها می‌توان به فضیلت تزویج کردن و نهى از رهبانیت، صفات پسندیده و ناپسندیده ایشان، آداب نکاح و... اشاره نمود.
باب پنجم به موضوع آداب مسواک کردن و شانه کردن و ناخن و سرتراشیدن و امثال آن اشاره دارد. فضلیت مسواک کردن، در فضیلت سر تراشیدن و آداب آن، در آداب موى سر نگاهداشتن، در فضیلت شارب گرفتن یعنى موى لب بالا را تا ته گرفتن، آداب ریش بلند کردن، فضیلت موى سفید و حکم کندن آن، از جمله عناوین این بابند.
باب ششم به آداب استفاده از بوى خوش و بوئیدن گل و روغن مالیدن اشاره دارد و از جمله عناوین فصول متنوعش بدین شرحند: سبب پیدا شدن بوهاى خوش در زمین، فضیلت بوى خوش و آداب آن، کراهت رد کردن بوى خوش، فضیلت مشک و عنبر و زعفران و ... .
در باب هفتم آداب حمام رفتن و سر وبدن شستن و دارو کشیدن و آداب بعضى از غسل‌ها مورد توجه قرار گرفته است.
آدابی که در ضمن دوازده فصل آمده و عناوینش اینگونه اند:
در فضیلت حمام، در آداب داخل شدن و بیرون آمدن و دعائیکه باید خواند، در بیان آنچه در حمام نباید کرد و آنچه تجویز شده است، در فضیلت شستن سر وبدن و دفع بوهاى بد از خود کردن، در فضیلت شستن سر با سدر و خطمى، در فضیلت دارو کشیدن، در ازله کردن موى زیر بغل، در غایت زمانیکه نوره را تاءخیر توان کرد، در دعاهاى وقت نوره کشیدن، در اوقات نوره کشیدن و سایر آداب آن، در فضیلت حنا مالیدن بعد از نوره و در آداب غسل جمعه و ... .
باب هشتم، آداب خواب رفتن و بیدار شدن و بیت الخلا رفتن
بیان اوقات خواب، وضو گرفتن پیش از خواب، مکان خوابیدن و آداب پیش از خوابیدن، سایر آداب خوابیدن، آداب و ادعیه که پیش از خواب باید خوانده شود، راههای دفع ترسیدن در خواب و خواب پریشان دیدن ومحتلم شدن، دعاها براى دفع بیدارى و براى بیدار شدن در آخر شب، بیان نماز و دعا براى خوابهاى نیک دیدن وآداب بیدار شدن، بیان اسباب خواب راست و دروغ و تعبیر خواب، آداب بیدارى و مذمت خواب بسیار و... عناوین این بابند.
در باب نهم به آداب حجامت کردن پرداخته شده است. در مابقی باب‌ها نیز موضوعاتی نظیر آداب معاشرت با مردم و حقوق اصناف ایشان ذیل فصلهایی همچون حقوق خویشان و غلامان و کنیزان، حقوق همسایگان و یتیمان و عشیره وقبیله، حقوق صداقت و اخوت، حقوق مؤ منان بر یکدیگر و حسن معاشرت با خلق، قضاى حاجت مؤ منان و... مورد توجه واقع شده است.
در باب یازدهم به آداب مجالس و بوسیدن و آداب عطسه کردن وآداب نشستن و برخاستن و صحبت کردن و امثال این‌ها اشاره شده است.
باب دوازدهم به موضوع آداب به خانه داخل شدن و بیرون رفتن اختصاص دارد که در آن مباحثی همچون آداب فرش خانه، آداب عبادت کردن در خانه و دیگر موارد اینچنینی مورد توجه واقع شده است.
عنوان باب سیزدهم درآداب پیاده رفتن و سوار شدن و بازار رفتن و تجارت و زراعت نمودن است که ذیل فصولی متنوع به مباحثی همچون سوار شدن اسب و استر والاغ و انواع هریک، آداب نگاه داشتن ورعایت حقوق چهارپایان و... توجه شده است.
و بالاخره باب چهاردهم که در آداب سفر است و ذیل آن فصولی آمده که با عناوین مختلف، مباحث پیرامونی بحث سفر را مطرح می کند.
از بیان سفرهاى نیک و بد و ایام و ساعات نیک و بد برای سفر تا دفع نحوست‌هاى سفر با صدقه و دعا.
در خاتمه کتاب هم مطالبی دربیان بعضى از آداب متفرقه مطرح گردیده است.
در خاتمه به عنوان نمونه بخشی از باب اول کتاب را که در بيان آداب جامه و كفش پوشيدن است و فصل اول آن در فضيلت تجمل و زينت كردن است بیان می گردد.
بدان كه موافق احاديث معتبره بسيار زينت كردن و جامه‌هاى پاكيزه و فاخر پوشيدن هرگاه از حلال بهم رسد و مناسب حال او باشد سنت است و موجب خشنودى پروردگار است و اگر ازحلال بهم نرسد بهر چه ميسرشود بايد قناعت نمايد. و تحصيل زيادتي‌هاى لباس را مانع عبادت الهى نگرداند و اگر حق تعالى روزى را براو فراخ گرداند، درخور آن بخورد و بپوشد و صرف نمايد و به برادران مؤمن بدهد.
و اگر روزى بر او تنگ شود قناعت نمايد و به حرام و شبهه خود را آلوده نكند، چنانچه در حديث معتبر از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام منقول است كه هرگاه خدا نعمتى به بنده خود كرامت فرمايد و اثر آن نعمت بر او ظاهر شود او را دوست خدا مي‌نامند و يادكننده نعمت پروردگار خواهد بود. و اگر بر او ظاهر نشود او را دشمن خدا مي‌نامند و تكذيب‌كننده‌ی نعمت پرودگار خواهد بود.
و در حديث ديگر از آن حضرت منقول است كه هرگاه حق تعالى نعمتى به بنده كرامت فرمايد دوست دارد كه اثرآن نعمت را بر او ببيند.
از حضرت اميرالمؤمنين صلوات الله عليه منقول است كه از براى برادر مؤمن خود زينت كنيد چنانچه براى بيگانه زينت كنيد كه خواهيد شما را به خوش‌ترين هيئتى بيند.
و به سند معتبر منقول است كه حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام در تابستان بر روى حصير مى‌نشستند و در زمستان بر روى پلاس و در خانه جامه‌هاى گنده مي‌پوشيدند و چون بيرون مي‌آمدند براى مردم زينت مي‌كردند.
و از حضرت صادق عليه السلام منقول است كه حق تعالى زينت و اظهار نعمت را دوست مي‌دارد و ترك زينت و اظهار بدحالى را دشمن مي‌دارد و دوست مي‌دارد كه اثر نعمت را در بنده خود ببيند به اينكه جامه‌ی خود را پاكيزه كند و خودرا خوشبو دارد، و خانه را نيكو دارد و ساحت‌هاى خانه را بِروبَد حتى آنكه چراع پيش از فرو رفتن آفتاب روشن كردن فقر را زائل مي‌كند و روزى را زياد مي‌كند.